کتاب دروغی به بزرگی یک فیل اثر تیه ری روبرکت ترجمه شادی پزشک نیا نشر میچکا

پسرک با توپ شیشه‌ی آشپزخانه‌ را می‌شکند. و وقتی پدر ماجرا را جویا می‌شود، تقصیر را گردن خواهرش می‌اندازد. اما همین حرف آرام‌آرام روی زندگی‌اش سایه می‌اندازد. اول کوچک است، مثل لکه‌ای در گوشه‌ی دلش. اما روز به روز بزرگ‌تر می‌شود و شکل فیل به خود می‌گیرد—فیلی سنگین، خاموش اما به رنگ آبی. فیلی که وقت خواب یا وقت مدرسه رفتن روی دوشش سنگینی می‌کند یا به پایش می‌چسبد یا نمی‌گذارد کاری کند. فیلی که نمی‌رود، فقط هر روز بزرگ‌تر و سنگین‌تر می‌شود.

دروغی به بزرگی یک فیل داستانی ساده و آشنا دارد؛ ماجرایی که ممکن است برای خیلی از ما پیش آمده باشد. چیزی به ظاهر پیش‌پاافتاده که خیلی‌ها راحت از کنارش می‌گذرند اما نمی‌دانند همین اتفاق کوچک، می‌تواند تأثیر بزرگی روی زندگی‌شان بگذارد کم نیستند آدم‌هایی که درباره‌ی دیگران دروغ می‌گویند، به آن‌ها تهمت می‌زنند و فکر می‌کنند کار مهمی نکرده‌اند. یک دروغ ساده یا یک تهمت بی‌اهمیت… . تصور می‌کنند همین که با دروغی یا تهمتی از یک موقعیت خطرناک جان سالم به در برده‌اند، کافی‌ست اما نمی‌دانند اگر همان اول، حقیقت را بگویند و با شجاعت مسئولیت کارشان را بپذیرند، بعدها دچار دردسرهای بزرگ‌تر نمی‌شوند. این داستان هم درباره‌ی همین موقعیت است. لوکاس به خاطر ترس از پدرش، تقصیر را گردن خواهرش انداخت. او فکر کرد این بهترین راه برای فرار از تنبیه است. اما کم‌کم ‌فهمید که این فرار چه بهایی دارد. بچه‌ها در این‌گونه موقعیت‌هاست که یاد می‌گیرند، شجاعت همان گفتن حقیقت است، به همین سادگی.

البته نمی‌توان در این‌جا از اشتباه پدر هم چشم‌پوشی کرد. شاید اگر پدربه‌خاطر شکسته شدن شیشه آن‌قدر خشمگین نبود، لوکاس جرئت می‌کرد و خواهرش را گرفتار نمی‌کرد. در این‌جا به نکته‌ی مهمی درباره‌ی کتاب کودک می‌رسیم: کتاب کودک فقط برای کودکان نیست؛ برای تمام سنین است. کودکان در حد درک و تجربه‌ی خودشان از آن لذت می‌برند و بزرگ‌ترها نیز برداشت‌هایی در سطح خودشان خواهند داشت. اگر پدری یا مادری این کتاب را برای کودکشان بخواند (یا حتی خودش به‌تنهایی بخواند)، متوجه می‌شود که بخشی از رفتار لوکاس، ناشی از عصبانیت پدرش بوده. البته نمی‌توان لوکاس را کاملاً بی‌تقصیر دانست. او باید مسئولیت کارش را خودش به عهده می‌گرفت اما ترس اجازه نداد چنین کند. داستان با طرحی ساده اما عمیق، موضوعش را به‌خوبی بیان می‌کند و می‌تواند به‌راحتی بر خواننده‌ی کودک تأثیر بگذارد. سرنوشتی که لوکاس دچارش می‌شود، سرنوشت آشنایی‌ست. سرنوشتی که خیلی‌ها، چه کودک و چه بزرگ‌سال، تجربه‌اش کرده‌اند کودک با خواندن این داستان، به‌صورت ناخودآگاه یاد می‌گیرد که اگر نمی‌خواهد به وضعیتی مثل لوکاس دچار شود، باید شجاعت اخلاقی بیشتری داشته باشد—حتی وقتی بزرگ‌ترها خشمگین هستند… .

کتاب، داستان و موضوعش را از چند طریق مؤثر به خواننده منتقل می‌کند:

۱-طرح داستان
در داستان، دروغ به‌مرور شکل فیل به خودش می‌گیرد و تمام زندگی لوکاس را پر می‌کند؛ طرحی که در نوع خودش بدیع و تأثیرگذار است.

۲-زبان داستان
زبان روایت، همچون بسیاری از کارهای موفق کودک، روان، ساده و کودکانه است. مهم‌تر از همه این‌که ایجاز دارد. نویسنده گاهی در یک جمله‌ی چندکلمه‌ای، تمام اتفاقات مهم را شرح می‌دهد.

۳-تصاویر
تصویرگر برای برجسته‌سازی موضوع، از سبک واقع‌گرا استفاده کرده است. شخصیت‌ها و موقعیت‌ها در فضایی واقعی ترسیم شده‌اند و خبری از صحنه‌های فانتزی یا حوادث عجیب نیست. تنها عنصر غیرواقعی تصاویر، همان دروغی است که به شکل فیل آبی درآمده است. اما چرا آبی؟ اگر فیل به رنگ سیاه تصویر می‌شد، احتمالاً جلوه‌ای ترسناک پیدا می‌کرد. اما آبی، انتخابی هوشمندانه است؛ رنگی که شاید بخواهد بگوید: دروغ‌ها همیشه تیره و ترسناک نیستند—گاهی رنگی‌اند، جذاب‌اند، ساده‌اند… اما باز هم همان تأثیر مخرب را دارند. به‌جز فیل، سایر تصاویر کاملاً رئال و واقعی هستند. با این حال، تصاویر اصلا تخت و بی‌جان نیستند؛ بلکه حرکت دارند، زندگی دارند. کافی‌ست به صحنه‌ای نگاه کنیم که لوکاس توپ را شوت می‌کند. الیسا در همان لحظه، دستش را با وحشت روی دهانش گذاشته. نگاهش، چهره‌اش، همه چیز از پیش‌بینی فاجعه‌ای در راه خبر می‌دهد. توپ درست میان او و عروسکش شوت شده و این فاصله، بی‌معنا نیست. اگر قرار بود فقط تصویری ساده از یک اتفاق باشد، تصویرگر می‌توانست عروسک را در آغوش الیسا بکشد، اما این فاصله‌گذاری معنا دارد؛ از هم‌گسیختگی، ترس، دور شدن از امنیت. این جنب‌وجوش بصری در تمام صفحات دیده می‌شود و تصاویر را از حد ثبت یک لحظه‌ی ساده، فراتر می‌برد. حتی اگر دقت کنیم، می‌توانیم پا را از متن داستان هم فراتر بگذاریم. مثلاً جایی که لوکاس سر کلاس نشسته، پشت سرش دو دختر دیده می‌شوند. یکی از آن‌ها برگشته و با بغل‌دستی‌اش صحبت می‌کند. این دختر شباهت زیادی به الیسا دارد. و گوئی به دوستش می‌گوید که برادرش با او چه کرده؟ یا شاید او خواهرش نیست بلکه دختری از همان کلاس است که بدون آن‌که فیل را ببیند، از حال بد لوکاس باخبر است و سعی دارد آن را با دیگری در میان بگذارد؟ شروع و پایان کتاب هم، هرکدام یک تصویر ماندگار دارند. در هر دو، لوکاس را می‌بینیم که با چیزی شبیه پشه‌کش در حال جنگیدن با فیل آبی‌ست. فیل در هر طرف هست، سایه انداخته، حضور دارد.

اما داستان هنوز تمام نشده. همین تصاویر آغاز و پایان، خودشان نوعی معرفی و جمع‌بندی‌اند. کودکی که در ابتدای کتاب آن صحنه را می‌بیند، بی‌درنگ کنجکاو می‌شود بداند چه خبر است. و وقتی به پایان می‌رسد، ناخودآگاه با خود می‌گوید: «مبارزه با دروغ‌های ساده، معمولی و رنگی، هیچ‌وقت واقعاً تمام نمی‌شود».